ΣΤΙΓΜΑΤΑ

Τόσο τα μυθιστορήματα όσο και τα διηγήματά του διερευνούν σε βάθος το ανθρώπινο τοπίο, με κύρια εργαλεία την πρόσφατη Ιστορία και την ακόρεστη γλώσσα. Ο συναρπαστικός και μαζί διαυγής λόγος του, συνδυάζοντας με μοναδικό τρόπο την ένταση με τη νηφαλιότητα, την ακρίβεια τής τοπιογραφίας με την έκρηξη των συναισθημάτων, έδωσε στις γενιές μας έναν αφηγητή μεγάλης πυκνότητας και ταυτόχρονα εντυπωσιακής απλότητας, τέχνη με την οποία μπορεί να σαρώνει τη νηνεμία του αναγνώστη. Η ταραχή και η έξαψη είναι, νομίζω, οι δύο πόλοι που ορίζουν την αίσθηση που απομένει όταν κλείσεις ένα βιβλίο του Θανάση Βαλτινού.

[ Από την εισήγησή μου ως προέδρου της Εταιρείας Συγγραφέων προς την Σουηδική Ακαδημία, απαντώντας στο ―άκρως εμπιστευτικό―επίσημο αίτημά της για πρόταση υποψηφιότητας Έλληνα συγγραφέα για το Βραβείο Νομπέλ 2013 ]

Στην εκπομπή «Ζήτω το ελληνικό τραγούδι» του Διονύση Σαββόπουλου, που ήμουνα κι εγώ στα πρώτα της επεισόδια, έτυχε να ξαναβρεθώ σ’ ένα μεθεπόμενο επεισόδιο, όταν διάβασα στο στούντιο λίγη μετάφρασή μου των ποιημάτων της Σαπφώς και μετά ακολούθησα την Αλέκα Κανελλίδου και τον Σπύρο Βλασσόπουλο στο άλλο, τηλεοπτικό πια στούντιο, όπου θα τραγουδούσαν μαζί με τον Σαββόπουλο, στο τέλος οι τρεις τους.
(Εγώ στο γυαλί δεν βγήκα, τους έβλεπα από τα παρασκήνια πια).
Τραγούδησαν τρία τραγούδια: το «Πάμε στο άγνωστο» του Μενέλαου Θεοφανίδη, το «Μια θάλασσα μικρή» του Σαββόπουλου και την «Ατθίδα» του Βλασσόπουλου, Σαπφώ δηλαδή πάλι στη μετάφρασή μου, εν σειρά.
Τους ξαναβλέπω και τώρα, όταν ξαναπαίζεται κι εκείνη η εκπομπή, η ευτυχής εκείνη συνύπαρξή τους, και συνειδητοποιώ ξανά ό,τι συνειδητοποίησα και τότε: πως είναι τόσο υποδειγματικά αγκαλιασμένα αυτά τα τρία τραγούδια διαφορετικών εποχών, που στο τέλος —ή και στη διάρκειά τους— τα νιώθεις σαν ένα, πως ένας υπήρξε ο δημιουργός, ο δημιουργός τους.
Δεν είναι μόνο του Σαββόπουλου το μεγάλο και σ’ αυτό ταλέντο. Δεν είναι μόνο η Κανελλίδου κι η μαγευτική φωνή της. Είναι κι η κιθάρα του Σπύρου του Βλασσόπουλου, η τόσο αυθόρμητα ενωτική της, επιπλέον αξία.

^{( Από το ανέκδοτο βιβλίο Νουάρ Στιγμές )}

^{Ακούγονται τα τραγούδια: «Πάμε στο άγνωστο» | «Μια θάλασσα μικρή» | «Άτθιδα».}

Εδώ και πολλά χρόνια, η κατάκτηση ενός Ολυμπιακού μεταλλίου περιγράφεται ως το Άγιο Δισκοπότηρο των αθλημάτων. Αλλά οι αθλητές δεν είναι οι μόνοι που αναζητούν ένα Άγιο Δισκοπότηρο. Για παράδειγμα, το 2012, όταν φυσικοί επιστήμονες ανακάλυψαν το μποζόνιο Higgs, ένα σωματίδιο που θεωρείται ένα από τα θεμελιώδη δομικά στοιχεία του σύμπαντος, περιγράφηκε ως ένα αληθινό Άγιο Δισκοπότηρο. Με τον ίδιο τρόπο, πολλοί λάτρεις του αυτοκινήτου αναφέρουν αρκετά συλλεκτικά αυτοκίνητα ως Ιερά Δισκοπότηρα επειδή είναι τόσο σπάνια που συνιστά πραγματική πρόκληση το να τα βρεις. Γενικά, οι άνθρωποι αναφέρονται σε έναν στόχο που φαίνεται σχεδόν αδύνατο να επιτευχθεί ως Άγιο Δισκοπότηρο. Κυριολεκτικά πάντως, ο όρος Άγιο Δισκοπότηρο αναφέρεται στο κύπελλο που χρησιμοποίησε ο Ιησούς στον Μυστικό Δείπνο.
Αλλά ποια ακριβώς είναι η αναζήτηση για το Άγιο Δισκοπότηρο; Πολλά σημαντικά νήματα έχουν συνδυαστεί κατά τη διάρκεια των αιώνων προκειμένου να δημιουργηθεί η μεταφορά του Αγίου Δισκοπότηρου που χρησιμοποιείται συνήθως στις μέρες μας. Αυτά περιλαμβάνουν στοιχεία από την προχριστιανική μυθολογία, από τη λατρεία των λειψάνων στη χριστιανική παράδοση, καθώς κι από τη μεσαιωνική λογοτεχνία σε Βρετανία και τη Γαλλία. Ο πρώτος πλήρης θρύλος του Αγίου Δισκοπότηρου όπως τον γνωρίζουμε σήμερα προέρχεται από τη Βρετανία του 15ου αιώνα. Στο Le Morte d’Arthur, ο Thomas Malory περιέγραψε λεπτομερώς τις αρετές του μυθικού ήρωα Βασιλιά Αρθούρου και τα κατορθώματα των Ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης, όπως ο Sir Lancelot και ο Sir Gawain, ώσπου στην αυλή του βασιλιά Αρθούρου, το Άγιο Δισκοπότηρο εξαφανίζεται μετά από μια γιορτή και όλοι οι ιππότες ορκίζονται να το αναζητήσουν. Μια προηγούμενη προφητεία έλεγε ότι ένας νεαρός ιππότης, ο Sir Galahad, θα ήταν αυτός που θα έβρισκε το Δισκοπότηρο, μια και θεωρείται πως ήταν απόγονος του Ιωσήφ από Αριμαθαίας, μιας βιβλικής μορφής που έθαψε τον Ιησού μετά τη σταύρωσή του, όμως μάλλον ήταν αρκετά αγνός για να βρει το Άγιο Δισκοπότηρο· τελικά ο Galahad το βρίσκει, αλλά η επιτυχία του δεν διαρκεί πολύ, αφού η ψυχή του μεταφέρεται στον ουρανό μαζί με το Δισκοπότηρο. Ο θρύλος του Malory τροφοδοτήθηκε από το αναζωπυρωμένο ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τους Αγίους Τόπους και τα ιστορικά γεγονότα της ζωής του Ιησού κατά την εποχή των Σταυροφοριών στα τέλη του 11ου έως τα τέλη του 13ου αιώνα. Ο εν λόγω θρύλος συγκέντρωσε αρκετά στοιχεία από την προχριστιανική κελτική μυθολογία και τη χριστιανική λατρευτική πρακτική. Δύο θέματα που ο Malory υφαίνει στον θρύλο του Αγίου Δισκοπότηρου είναι η ηρωική αναζήτηση και το μαγικό θεραπευτικό κύπελλο. Μετά τη διάδοση του χριστιανισμού από τους Αγίους Τόπους στην αρχαία Γαλατία –η σύγχρονη Γαλλία ήταν μέρος αυτής της περιοχής– και τη Ρωμαϊκή Βρετανία τον τέταρτο αιώνα, στοιχεία των προχριστιανικών θρύλων άρχισαν να αναμειγνύονται με τη χριστιανική λογοτεχνία. Οι επισκέπτες στους Αγίους Τόπους κατά τη διάρκεια αυτών των πρώιμων μεσαιωνικών αιώνων έφεραν πίσω πολλά αντικείμενα για προσκύνηση, που ονομάζονται λείψανα – ειδικά εκείνα που υποτίθεται ότι σχετίζονται με τη ζωή του Ιησού. Ακόμη και σήμερα, αρκετές ευρωπαϊκές εκκλησίες ισχυρίζονται ότι έχουν την κούνια του Ιησού, τα πραγματικά καρφιά που χρησιμοποιήθηκαν στη σταύρωσή του ή μέρη από το ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι του. Εξάπαντος, στους πρώτους αιώνες δεν υπάρχει καμία αναφορά για το Δισκοπότηρο, το κύπελλο που υποτίθεται χρησιμοποίησε ο Ιησούς στον Μυστικό Δείπνο ως λείψανο της ζωής. Οι πρώτες αναφορές του βασιλιά Αρθούρου επίσης δεν αναφέρουν το Άγιο Δισκοπότηρο. Η πρώτη αναφορά σε μια αναζήτηση για ένα Άγιο Δισκοπότηρο βρίσκεται σε ένα γαλλικό ποίημα του Chretien du Troyes στα τέλη του 12ου αιώνα, που ονομάζεται «Perceval, Le conte du Graal» ― η ιστορία του Δισκοπότηρου. Εδώ, ένας νεαρός ιππότης, ο Perceval, συναντά μια παράξενη πομπή ενώ δειπνεί ως φιλοξενούμενος σε ένα ξένο κάστρο. Μια νεαρή γυναίκα εμφανίζεται να φέρει αυτό που περιγράφεται ως ένα λαμπερό, χρυσό δισκοπότηρο διακοσμημένο με πολύτιμους λίθους. Αυτό το σκεύος δεν ταυτίζεται συγκεκριμένα με το κύπελλο του Μυστικού Δείπνου, αλλά είναι η πρώτη αναφορά στη χριστιανική λογοτεχνία ενός ειδικού αντικειμένου που ονομάζεται δισκοπότηρο ή graal. Στη συνέχεια, το Άγιο Δισκοπότηρο εμφανίζεται σε ένα ποίημα των αρχών του 13ου αιώνα του Robert de Boron, συνδέοντας τώρα συγκεκριμένα το Δισκοπότηρο με έναν μαθητή του Ιησού, τον Ιωσήφ από την εβραϊκή πόλη της Αριμαθαίας. Και στα τέσσερα Ευαγγέλια, ζητά το σώμα του Ιησού να το θάψει σε έναν τάφο. Το αίτημά του έγινε δεκτό, πιθανώς επειδή ήταν είτε πλούσιος είτε μέλος του εβραϊκού κυβερνώντος συμβουλίου, του Σανχεντρίν. Εκείνη την εποχή, κυκλοφορούσαν και άλλοι θρύλοι: λέγεται ότι ο Ιωσήφ ήταν συγγενής του Ιησού και ότι του δόθηκε η κηδεμονία του Αγίου Δισκοπότηρου μετά την Ανάσταση˙ δεδομένου ότι είχε ταξιδέψει στη Βρετανία ως έμπορος κασσίτερου, οι Απόστολοι τού ζήτησαν να φέρει το Άγιο Δισκοπότηρο κρυφά στο Glastonbury για να το κρύψει. Όταν ο Malory συνέθεσε την εκδοχή του για τον μύθο του Βασιλιά Αρθούρου τον 15ο αιώνα, συγκέντρωσε όλα αυτά τα προηγούμενα στοιχεία: το ιερό κύπελλο ή Δισκοπότηρο που χρησιμοποίησε ο Ιησούς στον Μυστικό Δείπνο, την παρουσία του ως ιερό λείψανο στη Βρετανία, τον Βασιλιά Αρθούρο και τους ιππότες του, την ανακάλυψή του από έναν αγνό ήρωα που να ήταν απόγονος του Ιωσήφ της Αριμαθέας.

Η λατρεία των λειψάνων εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό μέρος της καθολικής αφοσίωσης. Σήμερα, δύο εκκλησίες στην Ισπανία ισχυρίζονται ότι έχουν το πραγματικό Άγιο Δισκοπότηρο: η Βαλένθια και, από το 2014, ο Λεόν. Άλλοι εντοπίζουν την ιδέα πίσω στις πρώιμες μεσαιωνικές εκκλησιαστικές ζωγραφιές στην Ισπανία, όπου η Μαρία κρατά ένα φωτεινό κύπελλο. Αλλά άλλοι πάλι τονίζουν ότι το Δισκοπότηρο αφορά ένα λογοτεχνικό αντικείμενο-προϊόν. Η επιρροή που είχε ο θρύλος του Αγίου Δισκοπότηρου στη σύγχρονη κουλτούρα, ειδικά σε μυθιστορήματα και ταινίες, είναι ίσως πιο σημαντική από την προέλευσή του. Σε ορισμένες ταινίες του Χόλιγουντ όπως Ο Ιντιάνα Τζόουνς και η τελευταία σταυροφορία και Ο κώδικας Ντα Βίντσι, το Άγιο Δισκοπότηρο είναι το πραγματικό αντικείμενο που αναζητείται, ενώ σε άλλες, η αναζήτηση αλλάζει, εστιάζοντας στην εύρεση άλλων ισχυρών αντικειμένων καθώς έχουν τη δυνατότητα να επιφέρουν μεγάλο κακό παρά μεγάλο καλό· η αναζήτηση για το Άγιο Δισκοπότηρο έχει αποτυπωθεί ακόμη και στην κωμωδία Οι Μόντι Πάιθον και το Άγιο Δισκοπότηρο. Σήμερα, το Άγιο Δισκοπότηρο εξακολουθεί να είναι αποτελεί ισχυρή μεταφορά για ένα πολύ επιθυμητό, απόλυτο επίτευγμα, το οποίο δεν αφορά όλους, παρά μονάχα λίγους, αποφασιστικούς και άξιους: έτσι, μερικοί αθλητές κερδίζουν ολυμπιακά μετάλλια, κάποιοι φυσικοί βρίσκουν θεωρητικά υποατομικά σωματίδια, και ορισμένοι σπάνιοι συλλέκτες αυτοκινήτων βρίσκουν αυτό το μοναδικό στο είδος του αυτοκινήτου, επί παραδείγματι. Σε κάθε περίπτωση, όλοι τους δεν θα σταματήσουν να εξερευνούν, καθότι το τέλος της εξερεύνησης θα είναι όταν θα φτάσουν εκεί από όπου ξεκίνησαν, ανακαλύπτοντας το Δισκοπότηρο ίσως για πρώτη φορά.

Μουσικός και προγραμματιστής, ο Νορβηγός φίλος μου Bjørn Magnhildøen προωθεί κάποιες δραστικές πρωτοβουλίες. Ίσως τον θυμάστε σε σχέση με το Αόρατο Μνημείο του Άγνωστου Ποιητή, που εξακολουθεί να μη βρίσκεται στο κέντρο της πλατείας Συντάγματος, όπου προ ετών κατέληξε πορεία δια-μαρτυρίας για τον ευτελισμό του πολιτισμού, με μοναδικά συνθήματα στίχους ποιημάτων. Το εν λόγω μνημείο συνιστά συμμετοχή σε διαδικτυακή έκθεση με θέμα «έργα που δεν υπάρχουν», ενώ το ποίημα Κλασικές περιλήψεις [Fast Food Classics (Στίχοι ταχυφαγείων)] συμμετείχε στο φεστιβάλ δευτερολέπτου (Leap Second Festival) το 2012. Τώρα συνεχίζει να διοργανώνει τη biennale.no, που μπορεί να αποδοθεί ως ΜπιεΝΟλε. Σε μετάφραση από τα αγγλικά, οι οδηγίες συμμετοχής είναι απλές: Η μπιενάλε δεν λαμβάνει χώρα, με έργα που δεν υπάρχουν. Δεν υπάρχει κάτι ιδιαίτερο να κάνετε. Ασφαλώς συνδενμετέχω.

Στο πρόσωπο του σερβιτόρου παρατήρησα την ίδια μελαγχολική έκφραση που είχα παρατηρήσει σε τοιχογραφίες του Γανυμήδη, του ομορφότερου των θνητών, που ο Δίας απήγαγε από την πατρίδα του, την Τροία, ώστε να υπηρετήσει ως οινοχόος των θεών. Σε κανέναν και καμιά από τους θνητούς που ερωτεύτηκε ο Δίας δεν δώρισε την αιώνια ζωή, εκτός από τον όμορφο Γανυμήδη. Καθώς σκύβει για να γεμίσει το κύπελλο με το κρασί, πίσω από την κούραση, το άγχος, τους κρυφούς πόθους που ποτίζουν τις γωνίες του νου του όσο προσπαθεί η έκφραση του να είναι όσο πιο ουδέτερη είναι εφικτό κατά τις ώρες της εργασίας, η φιγούρα του τοποθετείται στον χώρο σε μια διάταξη που αντηχεί στην αιωνιότητα.

________
Αφιέρωμα στον Βασίλη Βασιλικό
(Επιμέλεια: Θανάσης Αγάθος)
^___________