ΝΙΚΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ
(1911-1992)
Επιμέλεια αφιερώματος: Αγαθή Δημητρούκα
——— ≈ ———
Αν μπήκες στον λαβύρινθο του Μίνωα,
θυμήσου πως θα πρέπει να φυλάγεσαι∙
μ’ απ’ τη γενιά του Γκάτσου αν κατάγεσαι
Ρεμπώ να μελετάς και Μικρόν Ήρωα.
ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ
Συνηθίζουν οι ποιητές να αφιερώνουν ο ένας στον άλλον, καθώς και σε πρόσωπα που αγαπούν ή θαυμάζουν. Ο Γκάτσος, τη δεκαετία του ’40, ξεκίνησε να γράφει μια «Ωδή» αφιερωμένη στον Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα και μια «Ραψωδία» αφιερωμένη στον Ραβέλ, τις οποίες, όμως, κι όπως θα μας εξηγήσει η καθηγήτρια Μαρία Καρακάουζι στο βιβλίο που ετοιμάζει, δεν ολοκλήρωσε ποτέ.
Μα και την αφιέρωση «σ’ ένα πράσινο άστρο» που είχε στην πρώτη έκδοση της Αμοργού, στις επόμενες εκδόσεις ο ποιητής την κατήργησε. Βεβαίως, στον κύκλο τραγουδιών Οι μύθοι μιας γυναίκας, υπάρχουν τέσσερα αφιερώματα: Μια χαμπανέρα για τον F. G. Lorca, ένα τραγούδι για τον Maurice Jauber, μια ελεγεία για την Om Kalsoum κι ένα τανγκό για την Alma Mahler. Ωστόσο, η πρωτοβουλία δεν ήταν δική του, ήταν του Μάνου Χατζιδάκι, συνθέτη του έργου.
Έτσι, οι αφιερώσεις του Γκάτσου είναι μόνο δύο: Το «Τραγούδι του παλιού καιρού» για τον Γιώργο Σεφέρη, και στο οποίο θα σταθούν πολλοί από τους συγγραφείς αυτού του «τεύχους», και το «Γράμμα στο Μάρκο Βαμβακάρη» από τον κύκλο τραγουδιών Τα κατά Μάρκον.
Αντιθέτως, ο αριθμός ποιημάτων και τραγουδιών αφιερωμένων σ’ εκείνον είναι αρκετά μεγάλος, κι όχι μόνο στα ελληνικά, με αποτέλεσμα να αποτελεί ικανό υλικό για πανεπιστημιακές εργασίες ή και για ενιαία έκδοση. Επιτρέψτε μου να παραθέσω τρία ποιήματα:
[ ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ]
XVII
Καθώς περπατούσε στη Φωκίωνος Νέγρη,
μέσα στους δρόμους της Αθήνας,
ο ποιητής Νίκος Γκάτσος είδε να εμφανίζεται
ένα νησί μες στο κεφάλι του.
Βρισκόταν εκεί, έξω από το Αιγαίο,
αλλά ταυτόχρονα στο κέντρο
αυτής της ίδιας θάλασσας
που βάφει με χρώμα
μια μοναδική εικόνα,
μοναχική.
Παράξενοι κάτοικοι το κατοικούσαν:
Καβαλιέροι ενός χορού μέσα σε φώτα,
ψαράδες κολλημένοι στα δίχτυα τους,
ελεύθεροι εραστές σ’ ένα παραλήρημα από λάμπες.
Βράχια και θάλασσα υπήρχαν,
πουλιά και το πράσινο της μαγείας του.
Κι όσο προχωρούσε
τόσο περισσότερο νησί γινόταν,
πετυχαίνοντας από αυτό το άλλο Αιγαίο
μια εκτενή γραμμή
στίχων.
Του έδωσε το όνομα Αμοργός
ήδη υπάρχον ανάμεσα στις Κυκλάδες,
ίσως για να μην κάνει πολύ θόρυβο
υψώνοντας για πάντα ένα νησί
στην ελληνική ποίηση.
Αρμάντο Ρομέρο
από τη συλλογή El color del Egeo (2014), μτφρ. Α.Δ.
Ο ΠΟΤΑΜΟΣ Ο ΛΟΥΣΙΟΣ
Ο ποταμός ο Λούσιος είναι αυτός
από το βουνό εδώ παίρνει το νερό του
Κανείς δεν τόνε ξέρει
κανείς δεν τόνε βλέπει
Λίγο περνάει από πέτρες
από χωράφια περνάει
Κάτι όμορφα άλογα, κάτι ελεύθερα πουλιά
ξεδιψάνε στο νερό του∙
μετά πέφτει στον αρχαίο Αλφειό.
Μόνο η μεγάλη θάλασσα που τόνε δέχεται
σωπαίνει στο χαμό του.
Γιώργος Χρονάς
Τα Αρχαία Βρέφη (1983)
[ ΤΡΕΙΣ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ ]
Η γη καθώς τον γέννησε
Τον στόλισε
Πράσινα φύλλα της ιτιάς
Του έλατου και της ελιάς
Μα η σκέψη του τον βύθισε
Στης πολιτείας την άσφαλτο
Κ’ έγινε πέτρα αρχαϊκή
Στη μνήμη των εφήβων
Μάνος Χατζιδάκις
Μυθολογία (1966)
Και τώρα ας έρθουμε στα πρακτικά.
Ως επιμελήτρια του αφιερώματος αυτού, οφείλω στον αναγνώστη τρεις διευκρινήσεις: Για δημοκρατικούς λόγους, το θέμα και η έκταση κάθε κειμένου είναι της επιλογής του συγγραφέα του και, για τους ίδιους λόγους, προτιμήθηκε η αλφαβητική σειρά. Επίσης, τα κείμενα που αναφέρονται σε τραγούδια, συνοδεύονται από επιλεγμένους συνδέσμους στο Youtube.
Ως διαχειρίστρια του έργου του Νίκου Γκάτσου, οφείλω στους συγγραφείς αμέτρητες ευχαριστίες για τις αναλύσεις τους με τις οποίες αναδεικνύουν τον πολύπτυχο και πολυφωνικό κόσμο του τιμώμενου ποιητή.
Κλείνοντας, θα ήθελα να ενημερώσω πιθανούς μελετητές ότι το αρχείο Νίκου Γκάτσου στεγάζεται στη Βιβλιοθήκη Houghton του Πανεπιστημίου Harvard και βρίσκεται στη διαδικασία ψηφιοποίησης με σκοπό να είναι προσβάσιμο διαδικτυακά απ’ όλο τον κόσμο. Δείτε τον ιστότοπο: https://gatsosarchive.org/
Χάρη στη γενναιοδωρία των Εκδόσεων Πατάκη, ο τόμος «Νίκος Γκάτσος, Όλα τα τραγούδια (νέα αναθεωρημένη έκδοση)» έχει περάσει ολόκληρος στην ειδική πλατφόρμα για μελέτη και μετάφραση, την οποία εμπνεύστηκε ο καθηγητής Γκρέγκορυ Ναζ διευθύνοντας το Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και η οποία εγκαινιάστηκε διαδικτυακά στις 8 Δεκεμβρίου με συμμετοχή από πολλές χώρες του κόσμου. Δείτε την πλατφόρμα εδώ: https://gatsosarchive.org/songs-for-reading-and-translation/
Καλή χρονιά και καλές αναγνώσεις!
Α. Δ.
Ο Νίκος Γκάτσος
γεννήθηκε το 1911 στην Ασέα Αρκαδίας, όπου και τελείωσε το δημοτικό σχολείο. Για το γυμνάσιο μετέβη στην Τρίπολη, όπου γνώρισε τα λογοτεχνικά βιβλία και τις μεθόδους αυτοδιδασκαλίας ξένων γλωσσών.
Έτσι, όταν ήρθε στην Αθήνα για να εγγραφεί στη Φιλοσοφική Σχολή, ήξερε, αρκετά καλά, αγγλικά και γαλλικά. Ήξερε, επίσης αρκετά καλά, τον Παλαμά, τον Σολωμό και το δημοτικό τραγούδι, αλλά και τις νεωτεριστικές τάσεις στην ποίηση της Ευρώπης. Στην Αθήνα, εγκατεστημένος πια με την οικογένειά του, άρχισε να μπαίνει στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής και να δημιουργεί –συγχρόνως– τα δικά του μυθικά στέκια.
Τα πρώτα του ποιήματα –μικρής έκτασης και κλασικού ύφους– δημοσιεύτηκαν στη Νέα Εστία το 1931 και στον Ρυθμό το 1933. Στη συνέχεια, συνεργάστηκε κυρίως με τα Νέα Γράμματα, τα Καλλιτεχνικά Νέα και τα Φιλολογικά Χρονικά, δημοσιεύοντας κριτικά άρθρα και σημειώματα.
Την υποδειγματική ποιητική του σύνθεση Αμοργός την εξέδωσε από τον «Αετό» το 1943. Τελειώνοντας ο πόλεμος, συνεργάστηκε με την Αγγλοελληνική Επιθεώρηση ως μεταφραστής και με το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας ως ραδιοσκηνοθέτης, μεταφραστής και διασκευαστής έργων, για λόγους καθαρά βιοποριστικούς.
Για τους ίδιους λόγους ξεκίνησε να γράφει στίχους πάνω στις μουσικές του Μάνου Χατζιδάκι, προσδιορίζοντας, έτσι, και καθορίζοντας το σύγχρονο ελληνικό τραγούδι. Αργότερα συνεργάστηκε και με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Ξαρχάκο, αλλά και με άλλους αξιόλογους συνθέτες. Κυριότεροι κύκλοι τραγουδιών του οι: Μυθολογία (1965), Νυν και αεί (1974), Δροσουλίτες
(1975), Αθανασία και Τα παράλογα (1976), Ρεμπέτικο (1983), Σκοτεινή μητέρα (1986) και Μύθοι μιας γυναίκας (1988). Το στιχουργικό του έργο κυκλοφορεί συγκεντρωμένο στον τόμο Όλα τα τραγούδια (νέα αναθεωρημένη έκδοση), Πατάκης (2018).
Η ικανότητά του να χειρίζεται τον λόγο με ακρίβεια, έκανε το Θέατρο Τέχνης, το Εθνικό Θέατρο και το Λαϊκό Θέατρο να του εμπιστευθούν τις μεταφράσεις πολλών θεατρικών έργων, μεταφράσεις που παραμένουν «κλασικές». Ορισμένα από τα έργα που μετέφρασε είναι: από τα ισπανικά, Ματωμένος Γάμος (1945), Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα (1954) και Ο Περλιμπλίν και η Μπελίσα (1959), του Φ. Γκαρθία Λόρκα συγκεντρωμένα στον τόμο Θέατρο και ποίηση, Πατάκης (2000) και Φουέντε Οβεχούνα (1958, Πατάκης 2001), του Λόπε δε Βέγα· από τα αγγλικά, Μονόπρακτα (1957, 1959, Πατάκης (2005), του Τ. Ουίλιαμς, Ιώβ (1959, Πατάκης 2003), του Α. Μακ Λης, Ο πατέρας (1962, Πατάκης (2001), του Α. Στρίντμπεργκ και Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα (1965, Πατάκης 2004) του Ε. Ο’Νηλ.
Τιμήθηκε με το Βραβείο του Δήμου Αθηναίων (1987) για το σύνολο του έργου του και του απονεμήθηκε ο τίτλος του Αντεπιστέλλοντος Μέλους της Βασιλικής Ακαδημίας Καλών Γραμμάτων της Βαρκελώνης (1991) για τη συμβολή του στη διάδοση της ισπανικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα.
Επέστρεψε στην Ασέα, πλήρης ημερών και γνώσεων, στις 12 Μαϊου 1992.
«Το ταξίδι», αδισκογράφητο ακόμα, είναι το τελευταίο τραγούδι που έγραψε ο ποιητής κι έκλεισε τον κύκλο που είχε ανοίξει με τον ίδιο συνθέτη.
